راههای جبران آثار باطنی گناه بر روح انسان از دیدگاه قرآن و روایات:
1- انجام کارهای نیک
و یدرئون بالحسنة السیئة (سوره ی رعد / 22) اندیشمندان کسانی هستند که با حسنات, (کارهای نیک) سیئات(کارهای بد) را از بین می برند. و یا در سوره ی هود آیه ی 14 می خوانیم: نماز را در دو طرف روز و اوائل شب بر پا دار چرا که نیکیها, بدیها را بر طرف می سازند.
بطور حتم, بسیاری از گناهان کوچک هستند که نه تنها به یادمان نمی آید که چه زمانی و در کجا مرتکب آنها شده ایم و بلکه چه بسا آنها را بعنوان گناه بحساب نمی آوریم. قرآن راه چاره را در ترک گناهان کبیره ذکر می کند و می فرماید: اگر از گناهان کبیره ای که از آن نهی شده اید اجتناب کنید, گناهان کوچک شما را می پوشانیم. (سوره ی نسا/ 31)
برخی از مفسرین معتقدند که منظور از پوشاندن گناه محو آثار آن است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: در هر جا هستی از خدا بترس و با مردم با خلق نیک برخورد کن و هر گاه گناهی کردی, کار نیکی بعد از آن انجام بده که آن گناه را محو می کند.
امام صادق(علیه السلام) نیز در حدیثی دیگر فرمود:کسی که در پنهانی گناه کند, پس در پنهانی کار نیک انجام بدهد, و کسی که آشکارا گناه کرد پس آشکارا کار نیک انجام دهد. (نقل از بحار الانوار/ ج 71 / ص 242 و وسائل الشیعه / ج 11 / ص 383)
2- بلند سلام کردن, اطعام دادن, نماز شب خواندن
امام باقر(علیه السلام) فرمود: سه کار کفاره و جبران کننده ی گناه است: 1- بلند سلام کردن 2- اطعام دادن 3- نماز شب و عبادت در آن هنگام که مردم خوابیده اند.
3- سختی ها, بیماری ها, غم ها و سایر مشکلات زندگی
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: السقم یمحوا الذنوب بیماری, گناهان را محو می کند. (به نقل از کتاب اخلاق اسلامی / تألیف محمد علی سادات)
در روایات آمده است که : هر رنجی که به مؤمن می رسد, اگر چه خاری باشد که در پایش می خلد, کفاره گناهان وی است.
البته نه به این معنا که خود را به عمد, گرفتار بیماری و رنج کنیم, بلکه مقصود گرفتاریها و سختیهایی است که در طول زندگی به سراغ انسان می آید.
4- خدمت به همنوعان:
امام علی (علیه السلام) می فرمایند: من کفارات الذنوب العظام اغاثة الملهوف و التنفیس عن المکروب (حکمت 24 نهج البلاغه) از کفاره ی گناهان بزرگ, به فریاد رسیدن مردم, و آرام کردن مصیبت دیدگان است.
5- راستگویی, حیا, نیک خلقی و شکر از خدا
امام باقر(علیه السلام) فرمود: چهار خصلت است که اگر کسی دارای آن باشد هر چند از سر تا قدمش را گناه فرا گرفته باشد, خداوند آن گناهان را به نیکی تبدیل می کند:1- راستگویی 2- حیا 3- نیک خلقی 4- شکر از خدا (به نقل از بحار الانوار/ ج 71 / ص 332)
6- سجده های طولانی
شخصی به حضور رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و عرض کرد: گناهانم بسیار شده اند و اعمال نیکم اندک است. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: سجده های بسیار به جا بیاور, چرا که سجده, گناهان را آنچنان می ریزد که باد, برگهای درخت را می ریزد.(میزان الحکمه/ ج 3 / ص 477)
از ذکر این مطالب نتیجه می گیریم که بهترین راه جبران آثار گناهان بازگشت حقیقی به سوی خدای مهربان است, چرا که تنها با توبه می توان زنگارهای روی قلب را زدود و دل را از تاریکی به سوی روشنایی و از مردگی به حیات و زندگی تبدیل کرد و چون یکی از نامهای خدای مهربان, جبار- یعنی بسیار جبران کننده- است, پاداش بنده ی توبه کارش را محو گناهان و از بین بردن اثر آنها قرار خواهد داد.
7- استغفار و طلب بخشش. حتی رسول خدا (ص) هر روزی هفتاد مرتبه استغفار می کرد و آن را کفاره تاریکی هایی می دانست که از معاشرت با برخی از مردمان بر روح می نشست.